Franciscus Vieta / François Viète
Profesiono:	Matematikisto
Lando:	Francia
Naskodato:	1539
Nasko-loko:	Fontenay-le-Comte, Francia
Mortodato:	13 di decembro 1603, 23 di februaro 1603
Morto-loko:	Paris, Francia

Franciscus Vieta (naskinta François Viète 1540 en Fontenay-le-Comte til la 23ma di februaro o 13ma di decembro^[1]1603 en Paris) esis matematikisto.

Ilu konsideresas un ek la precipua prekursori di algebro.^[1] Il esis l'unesma qua reprezentis la parametri dil equacioni per literi.

François Viète konocesis anke dum lua epoko kom fidela e kompetenta royala servisto. Il esis privata konsilero di Henri la 3ma e di Henri la 4ma.

Publika vivo |

Servado a la rejo |

Filiulo di prokuratoro, Viète studiis yuro en Poitiers. En 1560, il divenis advokato en lua nativa urbo. Quick on konfidis li importanta aferi, note la liquidaco di farmo-preci en Poitou por vidvino di François la 1ma od ankore di interesti di Mary Stuart, rejino di Skotia.

En 1564 ilu komencis laborar por la familio Soubise kom sekretario e preceptoro por Catherine de Partenay, e servis li dumvive. Ilu verkis por la lor maxim importanta aristokrataro kalvinista: la precipua chefi Coligny e Condé, ma anke Jeanne d'Albret, rejino di Navara e lua filiulo, futura rejulo Henri la 4ma.

Ica artiklo bezonas revizo gramatikala. – Ka vu povas helpar ni revizar ica artiklo?

En 1571 il esis advokato che la parlamento en Paris, pos 1573 ilu nominesis konsilisto ad Rennes-parlamento. En 1576 Henrik 3ma engajis li per specala komiso. En 1580 il esas requizito-mastro ye Paris-parlamento, ligita ad exkluziva servo di la rejo.

To esas ank en 1580 Viète obtenis la regulado di importanta afero opozinta la duko di Nemours kontre Françoise de Rohan, ye gano di lasto. To produktas li la tenaca rankoro di ligala partiso, qua obtenos lua eskarto ye 1584. Henri de Navara skribas multa letri en favoro di Viète, pro obtenar lua retroveno por servar a la rejulo, ma il ne esos obediita. Viète uzis to retreto-yara pri matematiko.

Ekpulsita di Paris de barikadi-dio, la 12ma di mayo 1588, Henri la 3ma refujis su a Blois. Il imperis ye royala oficii trovir su en Tours ante la 15ma di aprilo : Viète esis un ek l'unesma qui respondis al apelo.

Pos la morto di Henri la 3ma, Viète eniris en privata konselo di Henri la 4ma. Il esas tre prizita di rejo, qua admiras lua matematika talenti. De 1594 il esas komisita exlusive pri descifrago di enemika sekreta kodexi, tasko il realigas ja de 1580.

En 1590 Henri la 4ma publikigis letro di komandoro Moreo ad Hispania-rejo. La kontenita di ta letro, descifragita per Viète, revelis ke la chefo di ligo en Francia, duko di Mayenne, projetis divenar rejo ye placo di Henri 4ma. Ta edituro akulas la duko di Mayenne e favorisas tale la regulado di religio-militi.

La memoro qua il editas juste ante lua morto pri kriptografodo kadukas omna metodi di epoko.

Matematika verki |

Unesma verki |

Inter 1564 e 1568 il lansas su en labori pri astronomio e trigonometrio, e skribas traktato nultempe editita : Harmonicon Coeleste.

En 1571 il editis verko pri trigonometrio, Canon mathematicus, ube il prizentis multa formuli sur sinuso e kosinuso. Il facis ibe nekustuma uzo per l'epoko di decimala nombri. To esis l'unesma trigonometriala tabuli establisita depos l'Araba matematikisti en 10ma yarcento.

la ver-semblanta logistiko |

Renesanco-matematiko plasas su en heredo di antiqua grekia, qua esas fondamentala geometrio. En epoko di Viète l'algebro, de aritmetiko, esas perceptita nur kom reguli-katalogo. Multa matematikisti, do Cardan ye 1545, uzis geometrala rezoni per justifikar di algebrala metodi.

Tale geometrio semblis utensilo fidinda e potenta per solvar di algebrala questioni, ma l'uzo di algebro per solvar di geometrala problemi semblis multa plu dificila. To esas tamen to qua proposas Viète.

De 1591, Viète, qua esis tre richa, komencis editar ye lua kusto la sistemala expozo di lua matematika teorio, qua il nomis ver-semblanta logistiko (de specis: simbolo) o arto di kalkulo sur di simboli.

Ta logistiko procedas en tri tempi:

• Unesma on notas omna grandesi koram, tale lua relaci, en uzinta apta simbolismo developita da Viète. On rezumas pose la problemo sub formo di equaciono. Viète nomas ta etapo zététique. Il notas la grandesi konocita da konsonanti (B, D, ec.) e la grandesi nekonocita da vokali (A, E, ec.).

• 
  Poristala analizo permisas pos transformar e diskutar l'equaciono. Il agas di trovar karakteristika relaco di problemo, porisma de qua on povas pasar ad sequa etapo.

• en la lasta etapo, retika analizo, on rivenas ye unesma problemo do on expozas soluco per geometrala konstrukto susteninta sur la porisma.

Inter la problemi qua Viète trakteskas kun ta metodo, citas la kompleta solvo di equaciono di duesma grado di la formo ax2+bx=cdisplaystyle ax^2+bx=c e di equacioni di triesma grado di la formo x3+ax=bdisplaystyle x^3+ax=b kun adisplaystyle a e bdisplaystyle b pozitiva (Viète posas la changi di sucesa varianti : x=a3X−Xdisplaystyle x=frac a3X-X pos Y=X3displaystyle Y=X^3 e riduktas tale ye equaciono di duesma grado).

Decendantaro di ver-semblanta logistiko |

Ver-semblanta logistiko havas maxim limita decendantaro. Viète ne esis l'unesma propozar ye notar nekonocita quantesi per du literi. Cetere, lua matematika notizi esas tre grava, e lua algebrala demarsho, qua ne parvenas separar klare algebro e geometrio, bezonas longa developado en maxim komplexa problemi. Lua algebro esas quick obliviita, en favoro di karteziana geometrio.

Il esis tamen l'unesma qua introduktis notacioni per la problemo-donaji (e ne nur per la nekonociti), ed il remarkis la ligo inter di radiki e koeficienti di polinomio.

L'originalajo di Viète esis precipua afirmar l'avantajo di algebrala metodi e probi por donar sistemala expozo. Il ne hezitis afirmar ke kun algebro omna problemi povus solvesar (Nullum non problema solvere.)

Referi |