Friedrich Nietzsche
Persona informo
Naskonomo	Friedrich Wilhelm Nietzsche [#]
Naskiĝo	15-an de oktobro 1844 (1844-10-15) en Röcken,  Reĝlando Prusio
Morto	25-an de aŭgusto 1900 (1900-08-25) (55-jara) en Vajmaro
Mortokialo	cerba tumoro [#]
Tombo	Lützen [#]
Religio	ateisto [#]
Lingvoj	germana lingvo [#]
Ŝtataneco	Reĝlando Prusio • Germanio • sen valoro [#]
Alma mater	Bonna universitato • Universitato de Lepsiko [#]
Subskribo
Familio
Patro	Carl Ludwig Nietzsche [#]
Gefratoj	Elisabeth Förster-Nietzsche [#]
Edz(in)o	–
Profesio
Profesio	filozofo • lingvisto • poeto • verkisto • komponisto • pedagogo • klasika filologo • universitata profesoro • muzikkritikisto • klasikisto • verkisto [#]
Verkoj	Tiele parolis Zaratuŝtro [#]
[#]	Fonto: Vikidatumoj
v • d • r

Friedrich Wilhelm NIETZSCHE [ˈfʀiːdʀɪç ˈvɪlhɛlm ˈniːtʃə] (naskiĝis la 15-an de oktobro 1844 en Röcken, mortis la 25-an de aŭgusto 1900 en Vajmaro) estis germana filozofo.

Li tamen ne prezentiĝis kiel germano kaŭze ia malameco kaj aversio de tiu nacio. Li mem skribis en epistoloj kaj en "Ecce homo" ke liaj patroj estis polaj nobeluloj. Władysław Tatarkiewicz mem skribas en dua volumo de "Historio de filozofio": Li estis germano sed pri pola deveneco de pola familio Nicki. Poste oni esploris ke lia familio de 19-a ĝis 16-a jarcento estis tute germana.

Nietzsche estas inter la plej famaj eŭropidaj filozofoj. Lia famo devenas kaj de lia intensplena verkaro kaj de la tragika fino de lia vivo en sufera soleco kaj fine en freneza stato dum liaj lastaj jaroj.

Lia verkaro estas riĉa de forta intenso, kiu devenas ambaŭe de konfliktemaj temoj kaj de alte poezia stilo. Nietzsche konsideris filozofion ĉefe kiel arto. Pro tio liaj verkoj kondukas la legantojn ofte for de la kutimaj filozofaj analizado kaj argumentado por fariĝi aro de sentencaj aforismoj ĝis deklamataj poemoj.

Por plej bone taksi la verkon de Nietzsche oni nepre konu ankaŭ, kia eksterordinara estis lia vivo. La malsano kaj soleco akompanis lian verkadon dum la plej granda parto de lia vivo kaj evidente kontribuis al la intenso de lia inspiro kaj de lia pripenso. Eĉ eblas konsideri, ke lia malsano kaj lia verkado estis tiom intense ligitaj, ke tio alportas la demandon: ĉu Nietzsche freneziĝis pro sia filozofio aŭ ĉu kontraŭe li sukcesis eskapi la frenezon danke al lia filozofio, ĝis la momento, kiam la malsano kaj sufero ne plu estis elteneblaj. Tial ĉiam restos enigmo pri Nietzsche, kiu kontribuas al profundaj demandoj ne nur pri lia filozofio sed ankaŭ pri lia vivo.

Nietzsche estis unue influita de lia studado de filologio (La naskiĝo de la tragedio) kaj de antaŭaj filozofoj, inter alie tre notinde Schopenhauer kaj lia nocio de "Volo de vivo". Sed Nietzsche fariĝis ege fama ĉefe pro siaj grandaj atakoj kontraŭ ĉia ajn moralo kaj specife kontraŭ la kristanisma moralo (La Kontraŭ-Kristo).

Nietzsche estis tute portata de sia filozofio kaj plej alte konscia de tio, li vivis sian filozofion, li estis sia filozofio. Pro liaj akraj kaj fortegaj atakoj oni foje miskomprenis la filozofion de Nietzsche, opiniante ke ĝi estas nur atako kaj detruo de la ĝisnuna moralo. (La krepusko de la idoloj, Preter bono kaj malbono). Sed Nietzsche ne estis nur atakanta. Li aspiris al liberiĝo de la homo kaj de lia profunda ĝojo al vivo (Matenruĝo, La ĝoja scienco, Tiel parolis Zaratustra).

Vivo |

Junaĝo (1844–1869) |

Nietzsche, 17-jaraĝa en 1861

Friedrich Nietzsche naskiĝis la 15-an de oktobro 1844 en Röcken, vilaĝo ĉe Lützen en la prusa provinco Sachsen, la nuntempa Saksujo-Anhalto.
Liaj gepatroj estis la luterana pastro Carl Ludwig Nietzsche kaj ties edzino Franziska, naskiĝinta Oehler (1826–1897). Ekde la reformacio en la 16-a jarcento la familio Nietzsche en Saksujo estas dokumentita evangelia. En la familio de la patro kaj de la patrino ekzistis multaj evangeliaj sacerdotoj. Lian personan nomon elektis lia patro honore al la prusa reĝo Frederiko Vilhelmo la 4-a de Prusujo, kies 49-an naskiĝdatrevenon oni festis en lia naskiĝtago.

En 1846 naskiĝis lia fratino Elisabeth. Post la morto de la patro en 1849 kaj de pli juna frato Ludwig Joseph (1848–1850) la familio translokiĝis al Naumburg. La posta justickonsilisto Bernhard Dächsel nomumiĝis oficiale kuratoro de la gefratoj Friedrich kaj Elisabeth.

Nietzsche, 18-jaraĝa en 1862

De 1850 ĝis 1856 Nietzsche vivis en la naumburga virina hejmo kune kun siaj patrino kaj fratino, avino kaj du needziniĝintaj onklinoj de la patra flanko, kaj servistino. Nur la heredaĵo de la avino mortinta en 1856 ebligis al la patrino lupreni apartamenton por si mem kaj siaj gefiloj.
La juna Nietzsche vizitis komence ĝeneralan knabolernejon, kie li sentis sin izolita; sekve li estis sendita al privata lernejo, kie li amikiĝis al Gustav Krug kaj Wilhelm Pinder, ambaŭ el konataj familioj. Post la privata edukiĝo li vizitis ekde 1854 la katedralan gimnazion de Naumburg. Post kiam oni rimarkis lian talenton pri muza kaj lingva fakoj, li rajtis daŭrigi sian lernadon de 1858 ĝis 1864 en la fama regiona internulejo Pforta. Tie li amikiĝs al Paul Deussen kaj Carl von Gersdorff.
Li tre diligente studis. Libertempe li verkis poemojn kaj muzikaĵojn. En tiu lernejo li vastigis siajn konojn kaj sciojn per edukiĝo kaj legado de literaturo. Tiam Nietzsche renkontis la pli aĝan, iam politike engaĝitan poeton Ernst Ortlepp, kies personeco impresis la senpatran knabon.
Instruistoj, kiujn Nietzsche aparte ŝatis, kaj kun kiuj li restis en kontakto poste estis Wilhelm Corssen, la posta lernejestro Diederich Volkmann kaj Max Heinze, kiu iĝis en 1897, kiam Nietzsche estis deklarita nerespondebla, ties kuratoro.

Nietzsche kiel soldato en 1868

En la vintra semestro 1864/65 Nietzsche komencis studi klasikan filologion kaj evangelian teologion ĉe la universitato Bonn, interalie ĉe Wilhelm Ludwig Krafft.^[1]
Kune kun Deussen li aliĝis al la studantaro Bonner Burschenschaft Frankonia, kiun li forlasis unu jaron poste, ĉar la grupa vivo malplaĉis al li. Krom studado li legis verkojn de disĉiploj de Hegelo, kiel La vivo de Jesuo de David Friedrich Strauß, La eco de kristanismo de Ludwig Feuerbach aŭ kritikoj de la evangelioj de Bruno Bauer.
Tio decidigis lin forlasi la teologian studon post unu semestro.

Nietzsche volis koncentriĝi tiam je la klasika filologio, sed ne kontentis pri sia situacio en Bonn. Li translokiĝis al Leipzig post kiam sia profesoro pri filologio Friedrich Ritschl translokiĝis tien sekve de la bonna disputo de filologoj. En la sekvaj jaroj Nietzsche iĝis la plej bona studanto de Ritschl, kvankam en Bonn li prefere sekvis lian konkuranton Otto Jahn. Ritschl estis verŝajne portempe ankaŭ patrofiguro por Nietzsche, antaŭ ol Richard Wagner transprenis tiun rolon.

Oktobre de la jaro 1865 iom antaŭ la komenco de la studado en Leipzig, Nietzsche pasigis du semajnojn en Berlino ĉe la familio de sia kunstudanto Hermann Mushacke. Ties patro, Eduard Mushacke, partoprenis en la 1840-aj jaroj diskutrondon de Bruno Bauer kaj Max Stirner. Estas probable, ke Nietzsche tiam sciis pri la konata libro de Stirner publigita en 1845, Der Einzige und sein Eigentum (La nura kaj sia posedaĵo), sed ne pruveblas.^[2]
Ĉiukaze tuj poste Nietzsche alproksimiĝis al filozofo, kiu estis tre fore de Stirner kaj junhegelismo: Arthur Schopenhauer. Alia filozofo, kiun li malkovris en sia Leipziga epoko estis Friedrich Albert Lange, kies Geschichte des Materialismus (Historio de materialismo) aperis en 1866.
Unue tamen Nietzsche daŭrigis sian filologan studadon. En tiu epoko li amikiĝis al sia kunstudanto Erwin Rohde.

Nietzsche sukcesis eviti en la tiel nomata germana milito inter Prusujo kaj Aŭstrujo, en kiu Leipzig estis sub prusa okupado, soldatiĝi, sed en 1867 li devis militservi kiel unujara volontulo ĉe la prusa artilerio en Naumburg. Post grava rajdakcidento marte 1868 li ne plu kapablis militservi. Li uzis la periodon de kuracado kaj ripozado por pliaj filologiaj laboroj, kiujn li daŭrigis en sia lasta studjaro. Estis gravege lia unua renkontiĝo kun Richard Wagner en la jaro 1868.

Profesoro en Bazelo (1869–1879) |

Erwin Rohde, Carl von Gersdorff kaj Nietzsche, oktobre 1871

Nietzsche en 1875

Laŭ rekomendo de Friedrich Ritschl kaj helpe de Wilhelm Vischer-Bilfinger Nietzsche iĝis en 1869 eksterordinara profesoro pri klasika filologio ĉe la universitato de Bazelo eĉ antaŭ li ricevis honore sian promocion kaj habilitiĝon.
Inter liaj taskoj estis ankaŭ la instruado ĉe la bazela gimnazio ĉe la Münsterplatz (Pädagogium).

Vidu ankaŭ |

• Nietzsche-arkivo

Idearo |

• Volo de potenco


• Superhomo


• Eterna reveno


• Transvalorigo de la valoroj

Verkoj |

• 
  Die Geburt der Tragödie, 1872 (La naskiĝo de tragedio)


• 
  Menschliches, Allzumenschliches, 1878 (Homa, tro homa)


• 
  Morgenröte, 1881 (Matenruĝo)


• 
  Die fröhliche Wissenschaft, 1882 (La ĝoja scienco)


• 
  Also sprach Zarathustra, 1885 (Tiel parolis Zaratustro)


• 
  Jenseits von Gut und Böse, 1886 (Preter bono kaj malbono)


• 
  Zur Genealogie der Moral, 1887 (Pri la genealogio de l' moralo)


• 
  Der Fall Wagner, 1888 (La kazo Wagner)


• 
  Götzen-Dämmerung, 1889 (La estiĝo de la idoloj)


• 
  Der Antichrist, 1895 (La Kontraŭ-Kristo)


• 
  Nietzsche contra Wagner, 1895 (Nietzsche kontraŭ Wagner)


• 
  Der Wille zur Macht, 1901 (La volo al potenco, kolekto de notoj elektitaj kaj ne celitaj al publikigo de Nietzsche mem, sed publikigita de lia fratino)


• 
  Ecce Homo, 1908 (Jen la homo, provo de biografio, la titolo aludas al frazo de Poncio Pilato pri Jesuo de Nazareto)

En Esperanto |

• 
  Tiele parolis Zaratuŝtra: libro por ĉiu kaj neniu (trad. de W. A. Verloren van Themaat, enkonduko kaj notoj de Walther Linden)

Referencoj |

Bibliografio |

Pri biografio |

• Charles Andler: Nietzsche, sa vie et sa pensée. 6 Bände. Brossard, Paris 1920–1931, Gallimard, Paris, ISBN 2-07-020127-9, ISBN 2-07-020128-7, ISBN 2-07-020129-5.


• Sabine Appel: Friedrich Nietzsche: Wanderer und freier Geist. Eine Biographie. Beck, München 2011, ISBN 978-3-406-61368-5.


• Raymond J. Benders, Stephan Oettermann: Friedrich Nietzsche: Chronik in Bildern und Texten. Hanser, München 2000, ISBN 3-446-19877-6.


• Ivo Frenzel: Friedrich Nietzsche in Selbstzeugnissen und Bilddokumenten. 31. Auflage. Rowohlt, Reinbek bei Hamburg 2000, ISBN 3-499-50634-3.


• Curt Paul Janz: Friedrich Nietzsche. Biographie. 3 Bände, Hanser, München 1978/1979, ISBN 3-423-04383-0
  


• Alice Miller: Das ungelebte Leben und das Werk eines Lebensphilosophen: Friedrich Nietzsche. In: Dies.: Der gemiedene Schlüssel. Suhrkamp, Frankfurt am Main 1988, ISBN 3-518-02226-1.


• Christian Niemeyer (eld.): Nietzsche-Lexikon. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2009, ISBN 978-3-534-20844-9.


• Henning Ottmann (eld.): Nietzsche-Handbuch: Leben – Werk – Wirkung. Metzler, Stuttgart/ Weimar 2000, ISBN 3-476-01330-8.


• Werner Ross: Der ängstliche Adler; Friedrich Nietzsches Leben. DVA, Stuttgart 1980, ISBN 3-423-30736-6, und Der wilde Nietzsche oder Die Rückkehr des Dionysos. DVA, Stuttgart 1994, ISBN 3-421-06668-X
  


• Rüdiger Safranski: Nietzsche: Biographie seines Denkens. Hanser, München 2000, ISBN 3-446-19938-1
  


• Hermann Josef Schmidt: Nietzsche absconditus oder Spurenlesen bei Nietzsche. 4 Bände. IBDK, Berlin/Aschaffenburg 1991–1994


• Pia Daniela Volz: Nietzsche im Labyrinth seiner Krankheit. Königshausen & Neumann, Würzburg 1990, ISBN 3-88479-402-7
  


• Volker Ebersbach: Nietzsche in Turin. Boldt-Literaturverlag, Winsen/Luhe; Weimar 1994, ISBN 3-928788-11-6.

Pri filozofio |

• Günter Abel: Nietzsche. Die Dynamik der Willen zur Macht und die ewige Wiederkehr. 2., erweiterte Auflage. De Gruyter, Berlin/ New York 1998, ISBN 3-11-015191-X
  


• Keith Ansell Pearson (eld.): A Companion to Nietzsche. Blackwell, Oxford/Malden 2006, ISBN 1-4051-1622-6.


• Maudemarie Clark: Nietzsche on Truth and Philosophy. Cambridge University Press, Cambridge 1990, ISBN 0-521-34850-1.


• 
  Gilles Deleuze: Nietzsche und die Philosophie. Europäische Verlagsanstalt, Hamburg 1976, ISBN 3-434-46183-3
  


• 
  Jacques Derrida: Sporen. Die Stile Nietzsches. Corbo e Fiore, Venedig 1976


• Günter Figal: Nietzsche. Eine philosophische Einführung. Reclam, Stuttgart 1999, ISBN 3-15-009752-5.


• Eugen Fink: Nietzsches Philosophie. Stuttgart 1960.


• Erich Heller: Die Wiederkehr der Unschuld und andere Essays. Suhrkamp, Frankfurt am Main 1977.


• 
  Karl Jaspers: Nietzsche. Einführung in das Verständnis seines Philosophierens. De Gruyter, Berlin/New York 1981 (Erstauflage 1935), ISBN 3-11-008658-1
  


• Walter Arnold Kaufmann: Nietzsche: Philosopher, Psychologist, Antichrist, Princeton University Press, Princeton, N.J. 1950, 4. Auflage. 1974; deutsche Übersetzung: Nietzsche: Philosoph – Psychologe – Antichrist. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1988, ISBN 3-534-80023-0
  


• Domenico Losurdo: Nietzsche, der aristokratische Rebell: Intellektuelle Biographie und kritische Bilanz. 2 Bände. Argument/Inkrit, Berlin 2009, ISBN 978-3-88619-338-7.


• Mazzino Montinari: Friedrich Nietzsche: Eine Einführung. De Gruyter, Berlin/New York 1991, ISBN 3-11-012213-8 (von einem der Herausgeber der Kritischen Gesamtausgabe Nietzsches).


• Wolfgang Müller-Lauter: Nietzsche. Seine Philosophie der Gegensätze und die Gegensätze seiner Philosophie. De Gruyter, Berlin/ New York, 1971.


• Barbara Neymeyr, Andreas Urs Sommer (eld.):Nietzsche als Philosoph der Moderne. Universitätsverlag Winter, Heidelberg 2012. ISBN 978-3-8253-5812-9
  


• Raoul Richter: Friedrich Nietzsche. Sein Leben und sein Werk. 4. Auflage. Meiner, Leipzig 1922 (Digitalisat).


• Wiebrecht Ries: Nietzsche zur Einführung. Junius, Hamburg 2004, ISBN 3-88506-393-X.


• Georg Römpp: Nietzsche leicht gemacht. (= UTB. 3718). Böhlau, Köln/Weimar 2013, ISBN 978-3-8252-3718-9.


• Hans-Martin Schönherr-Mann: Friedrich Nietzsche (= UTB. 3001). Fink, Paderborn 2008, ISBN 978-3-8252-3001-2.


• Stefan Lorenz Sorgner, H. James Birx, Nikolaus Knoepffler (eld.): Wagner und Nietzsche: Kultur-Werk-Wirkung: Ein Handbuch. Rowohlt, Reinbek bei Hamburg 2008, ISBN 978-3-499-55691-3.


• Werner Stegmaier: Friedrich Nietzsche zur Einführung. Junius, Hamburg 2011, ISBN 978-3-88506-695-8.


• Bernhard H. F. Taureck: Nietzsche-ABC. Reclam, Leipzig 1999, ISBN 3-379-01679-9.


• Gianni Vattimo: Nietzsche: Eine Einführung. Metzler, Stuttgart 1992, ISBN 3-476-10268-8.


• Claus Zittel: Selbstaufhebungsfiguren bei Nietzsche. Königshausen & Neumann 1995, ISBN 3-8260-1082-5.

Verkokomentarioj |

• Heidelberger Akademie der Wissenschaften (eld.): Historischer und kritischer Kommentar zu Friedrich Nietzsches Werken. Berlin / Boston: Walter de Gruyter 2012 ff.

Erschienen sind bisher drei Bände:

• Jochen Schmidt: Kommentar zu Nietzsches Geburt der Tragödie = Historischer und kritischer Kommentar zu Friedrich Nietzsches Werken, Bd. 1/1. XXI + 456 Seiten. Berlin / Boston: Walter de Gruyter 2012, ISBN 978-3-11-028683-0.


• Andreas Urs Sommer: Kommentar zu Nietzsches Der Fall Wagner. Götzen-Dämmerung = Historischer und kritischer Kommentar zu Friedrich Nietzsches Werken Bd. 6/1. XVII + 698 Seiten. Berlin / Boston: Walter de Gruyter 2012, ISBN 978-3-11-028683-0.


• Andreas Urs Sommer: Kommentar zu Nietzsches Der Antichrist. Ecce homo. Dionysos-Dithyramben. Nietzsche contra Wagner = Historischer und kritischer Kommentar zu Friedrich Nietzsches Werken, Bd. 6/2. XXI + 921 Seiten. Berlin / Boston: Walter de Gruyter 2013, ISBN 978-3-11-029277-0.

Vidu ankaŭ |

• Jacob Burckhardt


• Emile Cioran


• Franz Kafka


• Heraklito


• Jacques Derrida


• Jean-Paul Sartre


• Johann Wolfgang von Goethe


• Michel Foucault


• Richard Wagner


• Sokrato


• Arthur Schopenhauer

Eksteraj ligiloj |

• Nietzsche Source: Sämtliche Werke, kritische Ausgabe, hg. von Colli/Montinari - Digitale Faksimile Gesamtausgabe, hg. von P. D'Iorio


• 
  Verkoj de Friedrich Nietzsche ĉe Projekto Gutenberg
  


• Wiki Nietzsche