აფხაზური დამწერლობა — კირილურ დამწერლობაზე დაფუძნებული, 64 ასოიანი^[1] გრაფიკული სისტემა აფხაზური ენისათვის (აქედან 56 თანხმოვანია, 6 ხმოვანი, ხოლო, 2 ასო კი არ გამოითქმის). აფხაზური ანბანი წარმოადგენს მეტად კომპლექსური ხასიათის სისტემას და განპირობებულია ენაში არსებულ ბგერათა უჩვეულო მრავალფეროვნებით და მრავალგვარობით.. თავისი არსებობის მანძილზე არაერთხელ შეიცვალა და განიცადა მრავალი რეფორმა. დღესდღეობით აფხაზური ანბანი იყენებს კირილურ დამწერლობას. აფხაზური ანბანის ისტორია შეიძლება დაიყოს ოთხ ეტაპად:

• 
  1862-1926 წლები — კირილური დამწერლობის ანბანი;


• 
  1926-1938 წლები — ლათინური დამწერლობის ანბანი;


• 
  1938-1954 წლები — ქართული დამწერლობის ანბანი;


• 
  1954 წლიდან დღემდე — კირილური დამწერლობის ანბანი.

ისტორია |

აფხაზებს XIX საუკუნის II ნახევრამდე საკუთარი დამწერლობა არ ჰქონდათ, ისტორიულად აფხაზეთი, ქართული წერილობითი კულტურისა და წიგნიერების არეალის შემადგენელი ნაწილი იყო. ამის დასტურია „ფიცის წიგნები“ და აფხაზეთის მტავრის კანცელარიიდან მოღწეული ოფიციალური ხასიათის დოკუმენტები, საეკლესიო ჩანაწერები, რომლებიც შედგენილია ქართულ ენაზე. ეს მასალები ერთმნიშვნელოვნად მოწმობს, რომ აფხაზეთში, ისევე როგორც საქართველოს ყოველ კუთხეში საუკუნეთა მანძილზე, მხოლოდ ქართული ენაზე მიმდინარეობდა სახელმწიფო საქმის წარმოება.

აფხაზური სიტყვების ჩაწერა |

• აფხაზური სიტყვიერებისა და ფრაზების პირველი ჩანაწერები 1641 წელს შეასრულა თურქმა მოგზაურმა ევლია ჩელებიმ, რომელმაც ამ მიზნით გამოიყენა არაბული დამწერლობის გრაფიკა და ჩაწერა 40 აფხაზური ფრაზა და სიტყვა. მოგვიანებით XVIII-XIX საუკუნეებში, ცალკეული აფხაზური სიტყვები ფიქსირდება იოან გიულდენშტადტის, გ. როზენის, პეტრე პალასის და იულიუს კლაპორტის შრომებში^[2].

ვ. რომანოვის ლექსიკონის გარეყდა (რუს. Абазинской словарь)

• 
  1826 წელს ვლადიმერ რომანოვი დეკაბრისტებთან შეთქმულების გამო გადასახლებული იყო კავკასიაში. 30 წლის საზღვაო-სამხედრო ფლოტის ლეიტენანტი ვლადიმერ რომანოვი გაამწესეს შავი ზღვის ფლოტში. 1827 წლის გაზაფხულზე რომანოვი იმყოფებოდა შლიუპ „დიანას“ ბორტზე. მისი სოხუმში ყოფნის დროს მან შეადგინა თავისი 1952 სიტყვიანი რუსულ-აფხაზური ლექსიკონი. შექმნილი ხელნაწერი წარუდგინა ხელმღვანელობას, რომელთაც ნაშრომი თავის მხრივ სანკტ-პეტერბურგში გაგზავნეს.

ხელნაწერის მეორე პირი ინახება საქართველოს ეროვნული ბიბლიოთეკის ქართველოლოგიის განყოფილებაში. მასზე ავტორი არაა დატანილი, რომელიც პირველ პირთან შედარებით ნაკლულია^[3][4].

აფხაზური ანბანი |

აფხაზური მართლწერის ნიმუში - ნაწყვეტი აფხაზური ეპოსი აბრსკილიდან

აფხაზური ანბანის წარმოშობა უკავშირდება კავკასიაში მართლმადიდებელი ქრისტიანობის აღდგენის საზოგადოების სასულიერო საქმიანობას, კერძოდ კი მის მიერ 1860 წელს წამოყენებულ პირობას, გადათარგმნილიყო წმინდა წერილი ყველა კავკასიურ ენაზე, მათ შორის, აფხაზურ, სვანურ და ჩეჩნურ ენებზე. იქედან გამომდინარე რომ, აღნიშნულის ხორცშესხმა წარმოუდგენელი იყო ანბანის არარსებობის გამო, გადაწყდა აფხაზებისთვის შექმნილიყო აფხაზური ანბანი. შეიქმნა ჯგუფი, ქართველი, აფხაზი და რუსი მოღვაწეებით, რომელსაც ხელმძღვანელობდა გენერალი ივანე ბარტოლომეი.

• პირველი მკვლევარი, რომელმაც შექმნა აფხაზური დამწერლობა, იყო რუსეთის არმიის გენერალი პეტრე უსლარი, მან 1862 წელს აფხაზური ენის გრამატიკული მიმოხილვის შედგენისას გამოიყენა რუსული ე. წ. კირილური ანბანის გრაფიკა მის მიერვე გამოგონილი ასო-ნიშნების დამატებით. სწორედ პ. უსლარის ამ ნაშრომით იწყება აფხაზური დამწერლობის ისტორია. საინტერესოა ის ფაქტი, რომ თვით პეტრე უსლარი წერდა: „დამოუკიდებელი ლიტერატურა აფხაზებს არ შეუძლიათ ჰქონდეთ და არც ექნებათო“, ასევე „კავკასიაში გავრცელებული, დამწერლობას მოკლებული ყველა ენისათვის ყველაზე კარგი და ყველაზე გამოსადეგი ქართული დამწერლობაა“ და „თუ ჩვენ ქართველებისაგან ვისესხებთ არა მარტო წერის სისტემას, არამედ ასოებსაც, მაშინ ჩვენდა უნებურად ხელს შევუწყობთ კავკასიაში არამარტო ქართული ავტონომიის არამედ აფხაზური ავტონომიის შექმნასაცო“. თავდაპირველ ორიგინალში 37 კირილური ასო-ნიშანი იყო, ხოლო 1905 წლიდან აფხაზური ენის ჩაწერა 55 ასო-ნიშნით ხდება.

• 
  ივანე ბართლომეიმ აფხაზური ანბანის შესადგენად ქართული ასოების გრაფიკა გამოიყენა, როგორც ყველაზე შესაფერი აფხაზური ენისათვის, რაც აკლდა ის ასო-ბგერები მიუმატა და 1865 წელს გამოსცა „აფხაზური ანბანი“, თუმცა ეს ანბანი პოლიტიკური მოტივით არ იქნა მიღებული, შედეგად უპირატესობა მიენიჭა უსლარისეულ ანბანს.

შექმნის დღიდან აფხაზური ანბანი რამდენიმეჯერ შეიცვალა, რამაც აფხაზური კულტურისა და აფხაზური ლიტერატურის განვიტარებაზე ძალზედ უარყოფითი გავლენა იქონია. ეს ცვლილებები ხელოვნურად იყო წახალისებული. 1892 წელს კონსტანტინე მაჭავარიანმა შეადგინა აფხაზური ანბანი რუსული გრაფიკის საფუძველზე. 1909 და 1914 წლებში ალექსეი ჭოჭუას მიერ გამოიცა აფხაზური ანბანის სახელმძღვანელო, რომელიც რუსული ანბანის გრაფიკაზე იყო აწყობილი.

• 
  

  

  
  

  
  

  უსლარის შედგენილი აფხაზური 55 ასოიანი ანბანი^[5]

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  უსლარის კირილური აფხაზური ანბანი, 1862 წ.
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  ბართლომეის კირილური აფხაზური ანბანი, 1865 წ.
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  ჭოჭუას შედგენილი აფხაზური ანბანი^[6]

  
  

  
  

ლათინური გრაფემები |

ნ. მარისეული აფხაზური ანალიტიკური ანბანი (1926-1928)

1926 წელს ნიკო მარის მიერ წარმოდგენილი იყო ე. წ. ანალიტიკური აფხაზური ანბანი. ეს ანბანი მხოლოდ 1928 წლამდე გამოიყენებოდა და მასში 75 ასო-ბგერა იყო.

1928 წელს კი შემოღებულ იქნა ნ. იაკოვლევისა და ე. პოლივანოვის მიერ ლათინურ შრიფტზე დაყრდნობით შექმნილი ე. წ. ლათინიზირებული აფხაზურ ანბანი, რომელიც სადამწერლოდ 10 წლის განმავლობაში გამოიყენებოდა.

A a	B b	V v	Y y	G g	01?? 01	D d	đ
E e	ƶ			ꝗ	J j	Z z	ᴣ
ⱬ	H h	Ħ ħ	I i	ⱪ	K k	L l	M m
N n	O o		P p	Q q	R r	S s
T t			U u	F f	X x	C c
		ɥ		Хә хә	Ҳ ҳ	Ҳә ҳә	Ц ц
Цә цә	Ҵ ҵ	Ҵә ҵә	Ч ч	Ҷ ҷ	Ҽ ҽ	Ҿ ҿ	Ш ш
Шь шь	Шә шә	Ы ы	Ҩ ҩ	Џ џ	Џь џь	ь	ә

• 
  

  

  
  

  
  

  აფხაზური ლათინიზირებული ანბანი 1928—1938 წწ.
  

  
  

  
  

ქართული გრაფემები |

მუშნი ჰაშბას მიერ წარმოდგენილი აფხაზური ანბანი ქართულის საფუძველზე (1937)

ქართულ გრაფემებზე მორგებული აფხაზური დამწერლობა გამოიყენებოდა 1937-1954 წლებში.

38 წლამდე მიღებული იქნა საკავშირო დადგენილება რომლის მიხედვითაც საბჭოთა კავშირის ავტონომიებში მოსახლე ეთნოსთა ენები უნდა გადაყვანილიყო იმ დამწერლობაზე რომელიც გამოიყენებოდა შესაბამისი მოკავშირე ენისათვის. გამონაკლისი მხოლოდ საქართველო იყო. ვინაიდან საქართველოში სახელმწიფო ენა ქართული იყო, ორში სხვა ეთნიკური მოსახლეობა იყო წარმოდგენილი ოსები და აფხაზები. ბუნებრივია რუსულ გრაფიკაზე მათი გადაყვანა ვერ მოხდებოდა ამ დადგენილების მიხედვით ოსურ და აფხაზურ ენებს. ამიტომ თავის და უნებურად მოხდა ისე რომ ბუნებრივად მოკავშირე რესპუბლიკის ენის დამწერლობაზე უნდა გადაეყვანათ ოსური და აფხაზური.

1937 წელს დაიწყო მზადება აფხაზური ანბანის შექმნისათვის და იმავე წლის ოქტომბერში იმართება საგანგებო თათბირი, რომელშიც მონაწილეობენ აფხაზი, ქართველი და რუსი მეცნიერები და განიხილება ერთადერთი საკითხი, ქართული დამწერლობის რომელი ვარიანტი იქნეს გამოყენებული აფხაზური ენისათვის. აღნიშნულთან დაკავშირებით მომზადდა რამდენიმე პროექტი. აფხაზური მხრიდან დიმიტრი გულიას წარმოდგენილი ჰქონდა რომდენიმე პროექტი, მუშნი ჰაშბას თავისი პროექტი ჰქონდა^[7]. ქართული მხრიდან კი წამოდგენილი იყვნენ აკადემიკოსი სიმონ ჯანაშია და აკადემიკოს აკაკი შანიძე თავიანთი პროექტებით. ყველა მათგანი ეფუძნებოდა ქართული ანბანის მხედრულ გრაფიკას.

1937 წლის 4 დეკემბერს სხდომაზე მირებულ იქნა გადაწყვეტილება რომ პროექტების უმრავლესობაზე უარი ეთქვათ და სამი პროექტიდან შეჯერებულიყო ერთიანი პროექტი. ესენია იყო დიმიტრი გულიას, სიმონ ჯანაშიას და აკაკი შანიძის პროექტები. ახლადშექმნილ ანბანში ქართული 33 ასოა გამოყენებული და დამატებით სპეციფიკური ბგერების გადმოსაცემად კიდევ 6 დამატებითი ნიშანი იქნა შემუშავებული.

აფხაზური ანბანი ქართულის საფუძველზე (1938-1953 წწ.)

1938 წელს შექმნილი ქართულ გრაფემებზე დაფუძნებული აფხაზური ანბანი. ეს ანბანი 1953 წლამდე გამოიყენებოდა და მასში 59 ასო-ბგერა იყო.

კირილური გრაფემები |

1954 წლიდან კვლავ აღსდგა უსლარისეული კირილიზებული დამწერლობა ანუ შეიქმნა თანამედროვე აფხაზური ანბანი რუსულ/კირილურ ასო-ბგერების მოხაზულობაზე დაყრდნობით, მის შექმნაში განსაკუთრებული წვლილი შეიტანა აფხაზმა საზოგადო მოღვაწემ დიმიტრი გულიამ.

ქართული ანბანის შემოღების ეს ფაქტი ხშირად გამხდარა აფხაზთა მიერ ქართველთათვის საყვედურის მიზეზი, კერძოდ ბევრი აფხაზი ამ ისტორიულ ფაქტში გაქართველების მცდელობას ხედავს, თუმცა რამდენად უწყობს მათ ხელს საკუთარი ეროვნული სახის შენაჩუნებაში აფხაზური ენის ბუნებისთვის არანაკლებ უცხო კირილური ანბანის (ე. წ. „გრაჟდანკას“) გამოყენება. არაერთი ენათმეცნიერის მოსაზრებით კირილური ანბანი არათუ ვერ გადმოსცემს აფხაზური ენის ფონეტიკურ შესაძლებლობებს, არამედ არღვევს კიდეც ამ ენის ფონეტიკურ ბუნებას, რაც გრძელვადიან პერსპექტივაში უთუოდ მწვავედ იჩენს თავს. მეცნიერთავე აზრით, აფხაზური ენის ფონეტიკასთან ახლოობის თვალსაზრისით შესაძლოა არც ქართული ასო-ნიშნები (როგორც რუსები უწოდებენ „გრუზინიცა“) იყო იდეალური, მაგრამ იგი მაინც ბევრად უკეთ შეესატყვისებოდა ამ მონათესავე ენის ბუნებას.

ბგერითი შედგენილობა |

აფხაზური ენა მდიდარია ფონემებით – სიტყვათგანმასხვავებელი და ფორმათგანმასხვავებელი დამოუკიდებელი ბგერებით.

თანამედროვე აფხაზურ ენას მოეპოვება 64 ფონემა. გაცილებით მეტია ფონემათა რაოდენობა დიალექტებში. დღევანდელი სალიტერატურო აფხაზური ენის ფონემათა აღსანიშნავად ამჟამად მოქმედ ანბანში გამოიყენება 23 ასო-ნიშანი. რუსული ანბანის ასევე 8 ასო-ნიშანი გარკვეული ცვლილებებით აღნიშნავს აფხაზური ენის 8 ფონემას, ხოლო 5 ასო-ნიშანი ნასესხებია სხვა ანბანებიდან, ან გამოგონილია. თითო გრაფემით აღინიშნება 49 ფონემა, დანარჩენი ფონემების გადმოსაცემად კი გამოიყენება წყვილ-წყვილი ნიშანი. ფონემათა ბაგისმიერობის აღმნიშვნელია საერთაშორისო ტრანსკრიფციიდან ნასესხებია ə ნიშანი, ხოლო ფონემის სილბოს აღმნიშვნელია რუსული სილბოს ნიშანი ь. რაც შეეხება и და у გრაფემებს, ისინი ხან სრულ ი და უ ხმოვნებს აღნიშნავენ, ხან კი ნახევრადხმოვან ჲ და უ.

ხმოვანი ფონემები |

აფხაზურ სალიტერატურო ენას ამჟამად ყველა ის ხუთი ხმოვანი გააჩნია, რაც მოეპოვება ქართულ ენას. ესენია: а, е, и, о, у. გარდა ამისა, აფხაზურ ენას მოეპოვება აგრეთვე ე. წ. ნეიტრალური ხმოვანი ы, რომელიც ჟღერადობით რუსულ „ы“-საგან განსხვავებულია. ხსენებულ ხმოვანთაგან ძირითადი არის а და ы. დანარჩენები კი წარმოადგენენ დიფტონგებს და შედარებით ახალი წარმოშობისაა.

აფხაზური ანბანის ასოები |

1	2 (IPA)	3 (ISO)	4 (უსლარი)	5 (მთ. კომ.)	6 (მარი)	7 ლათ.	8 ქართ.	9 აუდიო
А а	a	a	а	а	a	a	ა	▶ (?·i)
Б б	b	b	б	б	b	b	ბ	▶ (?·i)
В в	v	v	в	в	v	v	ვ	▶ (?·i)
Г г	g	g	г	г	g	g	გ	▶ (?·i)
Гь гь	gʲ	g'	гj	г̆	gˌ	gı	გჲ	▶ (?·i)
Гә гә	gʷ	gã	гу	гу	g˚	gu	გჿ	▶ (?·i)
Ӷ, ӷ	ɣ ~ ʁ	ğ	г̓	ҕ	ǧ	ƣ	ღ	▶ (?·i)
Ӷь, ӷь	ɣʲ ~ ʁʲ	ğ'	г̓j	ҕ̆	ǧˌ	ƣı	ღჲ	▶ (?·i)
Ӷә, ӷә	ɣʲʷ ~ ʁʲʷ	ğ'ã	г̓у	ҕу	ǧ˚	ƣu	ღჿ	▶ (?·i)
Д д	d	d	д	д	d	d	დ	▶ (?·i)
Дә дә	dʷ	dã	д̓	ꚁ	d˚	đ	დჿ	▶ (?·i)
Е е	ɛ	e	е	е	e	e	ე	▶ (?·i)
Ж ж	ʐ	ž	ж	ж	ȷ	ƶ	ჟჾ	▶ (?·i)
Жь жь	ʒ	ž'	жj	ӂ	ȷˌ		ჟ	▶ (?·i)
Жә жә	ʒʷ	žã	ꚅ	ꚅ	ȷ˚	j	ჟჿ	▶ (?·i)
			ꚅ̓	ꚅ̆	ȷˌ˚
Џ џ	ɖʐ	d̂		џ	ḓ		ჯჾ	▶ (?·i)
Џь џь	ʤ	d̂'	џ	џ̆	ḏ̣	ꝗ	ჯ	▶ (?·i)
Ҽ ҽ	ʈʂ	č	ꚇ	ҽ	ϑ̱̣		ჩჾ	▶ (?·i)
Ҿ ҿ	ʈʂ’	č̦	ꚇ̆	ҽ̆	ṯ̣		ჭჾ	▶ (?·i)
З з	z	z	з	з	z	z	ზ	▶ (?·i)
					ⱬ
Ӡ ӡ	ʣ	źã	ꚉ	ӡ	ď	ᴣ	ძ	▶ (?·i)
					ďˌ
Ӡә ӡә	ʥʷ	źã'	ꚃ	ꚃ	ď˚	ⱬ	ძჿ	▶ (?·i)
И и	i:, j, jə	i	i	i	i	i	ი	▶ (?·i)
			j		y
К к	k’	k	к	к	k	ⱪ	კ	▶ (?·i)
Кь кь	kʲ’	k'	кj	к̆	kˌ	ⱪı	კჲ	▶ (?·i)
Кә кә	kʲ’ʷ	k'ã	ку	ку	k˚	ⱪu	კჿ	▶ (?·i)
Қ қ	kʰ	ķ	к̓	ӄ	q	k	ქ	▶ (?·i)
Қь қь	kʲʰ	ķ'	к̓j	ӄ̆	qˌ	kı	ქჲ	▶ (?·i)
Қә қә	kʲʰʷ	ķ'ã	к̓у	ӄу	q˚	ku	ქჿ	▶ (?·i)
Ҟ ҟ	q’	k̄	q	q	k̇	q	ყ	▶ (?·i)
Ҟь ҟь	qʲ’	k̄'	qj	q̆	k̇ˌ	qı	ყჲ	▶ (?·i)
Ҟә ҟә	qʲ’ʷ	k̄'ã	qу	qу	k̇˚	qu	ყჿ	▶ (?·i)
Л л	l	l	л	л	l	l	ლ	▶ (?·i)
М м	m	m	м	м	m	m	მ	▶ (?·i)
Н н	n	n	н	н	n	n	ნ	▶ (?·i)
О о	o	o	о	о	o	o	ო	▶ (?·i)
Ҩ ҩ	ɥ (< ʕʷ)	ò	ҩ	ҩ	w̧	y	ჳ	▶ (?·i)
П п	p’	p	п	п	p		პ	▶ (?·i)
Ҧ ҧ	pʰ	ṕ	п̓	ҧ	φ	p	ფ	▶ (?·i)
Р р	r	r	р	р	r	r	რ	▶ (?·i)
С с	s	s	с	с	s	s	ს	▶ (?·i)
			ҫ		sˌ
Т т	t’	t	т	т	t		ტ	▶ (?·i)
Тә тә	tʷ’	tã	ꚍ̆	ꚍ̆	t˚		ტჿ	▶ (?·i)
Ҭ ҭ	tʰ	ţ	т̓	ꚋ	ϑ	t	თ	▶ (?·i)
Ҭә ҭә	tʷ	ţã	ꚍ	ꚍ	ϑ˚		თჿ	▶ (?·i)
У у	w, wə, u:	u	у	у	w	u	უ	▶ (?·i)
Ф ф	f	f	ф	ф	f	f	ჶ	▶ (?·i)
Х х	x ~ χ	h	х	х	q̇	x	ხ	▶ (?·i)
Хь хь	xʲ ~ χʲ	h'	хj	х̆	q̇ˌ	xı	ხჲ	▶ (?·i)
Хә хә	xʲʷ ~ χʲʷ	h'ã	ху	ху	q̇˚	xu	ხჿ	▶ (?·i)
			х̍		q̱̇
			х̍у		q̱̇˚
Ҳ ҳ	ħ	h̦	h	h	ħ	h	ჰ	▶ (?·i)
Ҳә ҳә	ħʷ	h̦ã	ꚕ	ꚕ	ħ˚	ħ	ჰჿ	▶ (?·i)
Ц ц	ʦʰ	c	ц	ц	ϑ̇	c	ც	▶ (?·i)
			ц̍		ϑ̇ˌ
Цә цә	ʨʷʰ	cã	ꚏ	ꚏ	ϑ̇˚		ცჿ	▶ (?·i)
Ҵ ҵ	ts’	c̄ã	ц̓	ҵ	ṫ		წ	▶ (?·i)
Ҵә ҵә	ʨʷ’	c̄	ꚏ̆	ꚏ̆	ṫ˚		წჿ	▶ (?·i)
			т̨		ṫˌ
Ч ч	ʧʰ	č	ч	ч	ϑ̣	ɥ	ჩ	▶ (?·i)
Ҷ ҷ	ʧ’	c̦	ч̓	ꚓ	ṭ		ჭ	▶ (?·i)
Ш ш	ʂ	š	ш	ш	ш		შჾ	▶ (?·i)
Шь шь	ʃ	š'	ш̆	ш̆	щ	ſ	შ	▶ (?·i)
Шә шә	ʃʷ	šã	щ	ꚗ	ш˚		შჿ	▶ (?·i)
			щ̆	ꚗ̆	щ˚
Ы ы	ɨ	y	ѵ	ѵ	ə	ə	ჷ	▶ (?·i)

აფხაზური კლავიატურა |

აფხაზური კლავიატურა^[8]

რესურსები ინტერნეტში |

• აფხაზური ზეპირმეტყველების გაკვეთილები


• 
  თეიმურაზ გვანცელაძე: „აფხაზური სამწიგნობრო ენის ქართულ გრაფიკაზე გადაყვანის ისტორიიდან“


• 
  Теимураз Гванцеладзе: «Из истории перехода абхазского книжного языка на грузинскую графику»

ვიკისაწყობში^? არის გვერდი თემაზე:

აფხაზური დამწერლობა

სქოლიო |